Historia Czernik

Ks. Kazimierz Franciszek Żuchowski

Historia kościoła w Czernikach

Początki Czernik owiane są legendą. Wiadomo, że zostały one lokowane jako wieś czynszowa w XIV w na prawie chełmińskim.

W 1394 r. była tu już karczma i młyn, którego ślady istnieją do dziś. W końcu XIV w. wybudowano również we wsi kościół.

Według legendy stanął on w miejscu świętego gaju Prusów .[1]

Kościół ten był dwukrotnie przebudowywany: w latach 1749-50 oraz 1771-1772. Przebudowa dotyczyła również prezbiterium.[2]

Przed reformacją Czerniki były parafią podlegającą archiprezbiteratowi (odpowiednik dzisiejszego dekanatu) w Reszlu, do której należały wsie Parcz, Stara Różanka, Wopławki i Kwiedzina. Następnie podlegały Barcianom, a od 1725 r.

Kętrzynowi.[3] W czasie reformacji, podobnie jak inne okoliczne parafie, przeszły na protestantyzm.

W XVIII w. okolice Kętrzyna nawiedziła czarna śmierć czyli dżuma, która odebrała życie 19 mieszkańcom Czernik.[4]

Po rozebraniu w 1765 r. kościoła w Sińcu miejscowość tą włączono do parafii Czerniki.[5] Z rozebranego kościoła przekazano wówczas do tej parafii dwa dzwony. Jeden z nich ważył około 450 kg, drugi 300 kg .[6] Jeżeli służyły one miejscowej wspólnocie, to musiały wisieć na jakiejś dzwonnicy, gdyż tak wieżę jak i kruchtę dobudowano do kościoła prawdopodobnie w 1885. Również w XIX w. na użytek wspólnoty protestanckiej została zbudowana tu neogotycka empora, ołtarz połączony z amboną oraz organy.[7] Dzwony pochodzące z Sińca nie dotrwały do naszych czasów, gdyż zostały przetopione na użytek armii pruskiej w czasie I wojny światowej.[8]

Dzięki turbinie wodnej zamontowanej na miejscowym potoku wieś od około 1920 roku miała już energię elektryczną.[9] W spisach pastorów czy diakonów protestanckich spotkać można nazwiska o polskim brzmieniu np. Jan Schostackker (Szostacki), Maciej Sokolvius (Sokołowski), Jakub Kamiński, Jan Thomascik (Tomaszczyk) ojciec i syn. [10] Ten ostatni był proboszczem w Czernikach w latach 1823-1874 i dał się poznać jako zapalony propagator muzyki. Jan Karol Thomascik na własny koszt wydawał nuty i powołał do istnienia chór złożony z wieśniaków. Sława jego dotarła na dwór królewski. Król Fryderyk Wilhelm IV w czasie jednej ze swoich podróży odwiedził parafię . Uprzedzony o tych odwiedzinach proboszcz przywitał monarchę śpiewem chóru, którego poziom porównywano do chóru berlińskiego. Partię solową śpiewał tenorem osobisty woźnica pastora.[11]

W 1928 roku w pobliżu kościoła w postawiono granitowy głaz z napisem upamiętniającym poległych w czasie I wojny światowej.[12] Głaz ten został usunięty w latach dziewięćdziesiątych a jego część miała posłużyć za podstawę obecnego ołtarza soborowego. W 1945 r. wraz z falą uchodźców opuścił Czerniki ostatni pastor Günther Sternberg. We wsi pojawili się najpierw tzw. szabrownicy, a w ślad za nimi pierwsi osadnicy pochodzący zwłaszcza z Wołynia. [13] Osadnicy nadali miejscowości polską nazwę Czarny Kamień, która obowiązywała do 1946 roku, kiedy zmieniono ją na Czerniki. Tutaj w 1945 r. jako jedna z pierwszych w powiecie kętrzyńskim powstała polska szkoła podstawowa. W początkach czerwca 1945 r. przyjechał z Wileńszczyzny ks. mgr Adam Szabunia, który zamierzał osiąść w Kętrzynie w charakterze rektora kościoła św. Jerzego. Zły stan zarówno kościoła jak i plebanii nie pozwolił mu zrealizować planów i dlatego zamieszkał w Czernikach. Tu przebywał zaledwie 19 dni zajmując byłą pastorówkę. Następnie przeniósł się do Sterławek Wielkich, gdzie w niedługim czasie ukradziono mu maciorę i krowę. Zapewne ten fakt zniechęcił go do samodzielnego duszpasterzowania i dlatego w początkach września przeniósł się do Kętrzyna gdzie zostaje wikariuszem parafii św. Katarzyny. W listopadzie 1946 r. został mianowany rektorem kościoła św. Jerzego w Kętrzynie. Z kościoła w Czernikach katolicy mogli korzystać dopiero po uzyskaniu zgody władz powiatowych . Poświęcenia dokonał i pierwszą Mszę odprawił w dniu 27 XII 1945 r. ks. Wacław Radziwon – ówczesny proboszcz parafii św. Katarzyny w Kętrzynie. Ponieważ nie odnaleziono pierwotnego tytułu kościoła poświęcono go ku czci św. Jana Ewangelisty i Matki Bożej Szkaplerznej. Aby przystosować kościół do kultu katolickiego przerobiono protestancki ołtarz, który stanowił całość z amboną. Dokonano pierwszych remontów uzupełniając dachówki na dachu kościoła, szkląc wybite szyby w oknach i naprawiając zepsute zamki w drzwiach. W 1950 r. dach kościoła w Czernikach ponownie był naprawiany.[14]Na frontowej ścianie, gdzie cudem ocalał witraż, umieszczono duży (ponad 190 cm wysokości) krucyfiks z początków XVI w., którego pochodzenie do dziś nie jest znane. Przy remoncie kościoła w zasłużyli się szczególnie: kierownik miejscowej szkoły podstawowej Włodzimierz Krajewski, Kajetan Bagiński z synami, Jan Kuriata, Żygadło i Korkuć. Według relacji jednego z mieszkańców kierownik szkoły zabrał ze strychu kościoła księgi parafialne oraz starodruki. Zmieniając miejsce zamieszkania wziął te dokumenty ze sobą. Dziś ich losy nie są znane. Rodzina zmarłego nie posiada o niech żadnych informacji. XIX-wieczne organy w kościele warsztatu Maxa Terleckiego z Królewca były zniszczone i wymagały gruntownego remontu. Jeden z dwóch dzwonów, ten większy, został zdjęty przez mariawitów płockich i kiedy już był ładowany na wagon celem wywiezienia, w ostatniej chwili został odzyskany przy pomocy kolejarzy i przekazany do kościoła św. Katarzyny w Kętrzynie.[15] Mniejszy dzwon, który do dzisiaj wisi na wieży kościoła został odlany w 1924 r.[16] Posiada on napis w języku niemieckim „Furchte mich nicht glaube nur...” co w wolnym przekładzie oznacza „Nie bój się wierz tylko...”

Znakiem obecności przesiedlonych katolików polskich we wsi był dębowy krzyż, który stanął w 1946 r. w jej centrum. Wykonał go Stefan Piaścik. [17] Od 1973 r. do dziś stoi w tym miejscu krzyż betonowy. Początkowo nie było problemów z nauką religii w szkole. W 1951 r. po utrwaleniu się władzy ludowej na ziemiach odzyskanych, rozpoczęły się naciski na nauczycieli religii, aby zaprzestali katechizacji. Chociaż w wielu okolicznych miejscowościach zrezygnowano z nauczania religii w szkole, to jednak w Czernikach religia przetrwała do 1953 r., kiedy to urzędowo zabroniono katechizowania w szkołach.[18] Tutejsza świątynia do 1954 r. była kościołem filialnym parafii św. Katarzyny, a po erygowaniu w dniu 1 czerwca 1954 r. przez ówczesnego ordynariusza diecezji warmińskiej ks. Stefana Biskupskiego parafii św. Jerzego, znalazła się w granicach administracyjnych nowej parafii. [19] Pierwszym wikariuszem, który w styczniu 1957 r. osiadł w Karolewie i obsługiwał również kościół w Czernikach, był ks. mgr Antoni Zdunek. [20] On to przy pomocy parafian Leona Tetfejera, Kajetana Bagińskiego i Jana Nowińskiego uzupełnił brakujące dachówki w tym kościele. W 1957 r. wikariusz ten uczył religii w prywatnym mieszkaniu Kajetana Bagińskiego. [21] Na skutek nacisku władz administracyjnych został wkrótce odwołany z Karolewa. Nowym współpracownikiem parafii św. Jerzego z obsługą Karolewa został mianowany 4 lutego 1958 r. ks. Wacław Magdziarz.[22]

Miejscowość Czerniki była brana pod uwagę jako siedziba proboszcza parafii Karolewo- Czerniki. Takie starania w 1958 r. rozpoczął ówczesny wikariusz parafii św. Jerzego rezydujący w Karolewie ks. Wacław Magdziarz. Pomimo przychylności dla tej inicjatywy władz gminy w Kruszewcu, Wojewódzka Rada Narodowa w Olsztynie nie wyraziła zgody na utworzenie parafii. Argumenty podawane przez ks. W. Magdziarza, że kościoły w Karolewie i Czernikach są wyposażone w niezbędne paramenty liturgiczne, że w byłej pastorówce w Czernikach jest wolne mieszkanie dla przyszłego proboszcza, a przy kościele 4 ha ziemi, okazały się nie wystarczające dla władz wojewódzkich.[23] W 1971 r. w sprawę zatwierdzenia parafii zaangażowało się Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Kętrzynie. Wystosowało ono pismo do wydziału do spraw wyznań w Olsztynie z propozycją utworzenia parafii w Czernikach pod warunkiem zlikwidowania kościoła w Karolewie i demonstracyjnego zamieszkiwania ks. W. Magdziarza w wieży tegoż kościoła. Odsunęłoby to księdza, od wpływu na młodzież szkolną oraz na część nauczycieli.[24] Wizytacja kanoniczna w Karolewie przeprowadzona w dniu 21 09 1969 r. przez ks. bp. Józefa Drzazgę była okazją do poświęcenia przez biskupa 6 głosowych organów w czernikowskim kościele.[25]

10 listopada 1974 r. dokonano tu poświęcenia nowego tabernakulum. [26] 27 czerwca 1979 r. przybył mianowany przez ks. bp. Józefa Glempa na rektora kościoła w Karolewie ks. Stanisław Kwarciński. Ważnymi inwestycjami przeprowadzonymi przez nowego duszpasterza były: generalny remont dachu i wykonanie opaski żelbetonowej wokół kościoła. Dach remontowano od 10 lipca do listopada 1979 r. W trakcie prac wymieniły się 3 ekipy robotników, gdyż wielu było nieuczciwych i opieszałych w pracy. W czasie remontu wymieniono murłaty od strony południowej kościoła, część końcówek krokwi, 5 belek do połowy w stropie kościoła oraz wszystkie deski pod dachówki.[27] Ponieważ kościół położony jest na wzgórzu, dlatego ma tendencję przechyłu na stronę południową, gdzie płynie strumień. Jego mury posiadają wiele pęknięć związanych z osuwaniem się ziemi. W dniu 18 06 1980 ks. Stanisław Kwarciński został pierwszym administratorem parafii..[28] W czerwcu 1980 r. administrator parafii w porozumieniu z konserwatorem zabytków podjął inicjatywę wykonania wokół kościoła opaski żelbetonowej, która zabezpieczałaby go przed dalszym osuwaniem. Prace wykonane w czynie społecznym przez parafian z Czernik i okolic trwały 2 miesiące. W czasie odkopywania fundamentów natrafiono na kości ludzi, pochowanych według średniowiecznego zwyczaju wokół kościoła. Wszystkie szczątki ludzkie złożono w symbolicznym grobie przy ścianie wschodniej kościoła. W tym też czasie założono w świątyni nową instalację elektryczną[29]. Praktyczną przeróbką ułatwiającą pracę katechetyczną dokonaną przez ks. S. Kwarcińskiego była przebudowa w 1981 r. kruchty i zakrystii znajdującej się na ścianie południowej. Poprzez wyburzenie ścian uzyskano dosyć dużą salkę, gdzie mogło odbywać się nauczanie religii. Dotychczas dzieci z Czernik chodziły na katechizację do Karolewa. Remont ten objął również sterczyny na szczycie kruchty oraz strop. W kościele zbito stare tynki i zainstalowano nagłośnienie. Założono również 4 nowe stalowe żyrandole zaprojektowane przez architekta wnętrz mgr inż. Konrada Kuczyńskiego z Warszawy, które wykonał Edward Dąbrowski z Gołdapi.[30] W końcu listopada 1981 r. położono na stropie kościoła jako ocieplenie wełnę mineralną, która zastąpiła użytą wcześniej w tym celu 10 cm warstwę gliny, niepotrzebnie obciążającą kościół. Stolarz Nietupski z Kętrzyna wykonał bieżące naprawy sufitu[31]

W lipcu 1984 r. przy znacznej pomocy parafian z Czernik i okolic otynkowano wnętrze kościoła.[32] W miesiąc później wrócił do kościoła, ocalały z pożogi wojennej witraż przedstawiający Chrystusa dobrego pasterza[33], który został poddany renowacji przez ks. Tadeusza Żurawskiego - salezjanina z Lutomierska k/Łodzi. W październiku uporządkowano kościół po remontach, na nowym krzyżu umieszczono figurę Chrystusa, a po jej bokach dwie płaskorzeźby Maryi i Jana Ewangelisty, wykonane prze Kazimierza Sienkiewicza z Pasłęka. Pod krzyżem, natomiast, znalazło się tabernakulum wykonane przez Edwarda Sierżanta z Poznania.[34] 3 III 1986 r. nowym proboszczem Karolewa został ks. Kazimierz Franciszek Żuchowski. Zaraz na początku swojego duszpasterzowania organizuje on Misje parafialne, które były zaplanowane przez poprzednika. Na zakończenie misji, przy obu kościołach parafii, stanęły krzyże misyjne. Poświęcenie krzyża w Czernikach odbyło się 19 kwietnia.[35] W sierpniu 1988 r. tutejszy kościół wzbogacił się o fisharmonię z napędem elektrycznym - dar z parafii Hude (Niemcy).[36] Wieża wymagała pilnego remontu, były ubytki w dachówkach oraz deskach, wynajęto więc ekipę majstrów, która rozpoczęła jej remont 14 V 1990 r.[37] W 1990 r., prawie po 40 latach , nauka religii wróciła do szkół. 30 września poświęcono w kościele krzyże, które procesyjnie wniesiono do budynków szkolnych w Czernikach i powieszono w salach lekcyjnych. [38] W marcu 1992 r. wymieniono instalację odgromową w kościele,[39] natomiast w maju i czerwcu ekipa Józefa Pycki gruntownie wyremontowała dwie przypory na ścianie wschodniej i jedną na południowej. W trakcie pracy murarze natrafili wewnątrz muru na ślady pożaru, który kiedyś dotknął kościół w Czernikach[40] Do naprawy murów kościoła wrócono również w maju i czerwcu 1998 r. kiedy to ekipa Tadeusza Siemaszki wyspoinowała polne kamienie w murach , otynkowała blendy oraz fryz biegnący pod okapem wokół kościoła, wyremontowała pinakle i przeźrocza z północnej strony wieży[41]

Na mocy porozumień Rządu Rzeczypospolitej Polskiej oraz Kościoła Katolickiego w Polsce, każda parafia katolicka mogła starać się o 15 ha ziemi. Parafia Karolewo otrzymała tę ziemię 17 sierpnia 1993 r. położoną w okolicach Czernik.[42] Miejscowy kościół posiada nie tylko zabytkowe mury, ale również cenny zabytek ruchomy - średniowieczny krucyfiks. [43] Polichromia krucyfiksu była w złym stanie, wydawało się że figura Chrystusa zrobiona jest z gliny. 2 marca 1995 r. oddano krucyfiks do konserwacji. Pracę powierzono państwu Jadwidze i Mariuszowi Korpacz z Olsztyna. Wrócił on pięknie zakonserwowany 10 czerwca 1995 r. Koszt konserwacji wyniósł 45 miliona starych złotych.[44] Dokumentacja powykonawcza prac konserwatorskich przy konserwacji omawianego krucyfiksu dostarcza ciekawych informacji: „Krucyfiks z Czernik charakteryzuje się znakomitym modelunkiem rzeźbiarskim w partii twarzy i perisonium a także opracowaniem pozostałych części figury. Można go zaliczyć do najlepszych przykładów późnogotyckiej rzeźby pochodzącej z terenu państwa krzyżackiego, zachowanego dziś już tylko w pojedynczych egzemplarzach. Krucyfiks z Czernik mieści się w kręgu wpływów północnoniemieckiego impresjonizmu. Duży ładunek ekspresji został wyrażony przez podkreślenie fizycznego wyniszczenia ciała, zdeformowanie dłoni i stóp (motyw występujący w twórczości M. Grűnewalda) oraz spływające obficie po twarzy i ciele krople krwi. Dodatkowo wrażenie to potęguje fakt ukazanie Chrystusa tuż przed śmiercią, z wyrazem bólu i cierpienia na twarzy. Dynamikę przedstawienia podkreśla też charakterystyczny sposób uformowania perisonium. Wszystko to pozwala wydatować rzeźbę na lata 1510-1520”.[45] Autorce tego opracowania nie udało się jednak odnaleźć miejsca pochodzenia rzeźby, która przed 1945 r. nie była wzmiankowana w kościele w Czernikach. Nie mówią o niej autorzy niemieckich inwentaryzacji tacy jak: Boetticher, Harnoch czy Ulbrich.[46] Krucyfiks po raz pierwszy odnotowano w Czernikach dopiero w latach sześćdziesiątych. [47] W końcu 2004 roku przystąpiono do prac związanych z przekształceniem prezbiterium. Wstawiono balaski i ułożono część nowej posadzki z gresu. Poddano również renowacji i pozłoceniu dwa zabytkowe lichtarze oraz barokowy żyrandol. Przy tej okazji odkryto na żyrandolu napis Gottfrid Kornig Anna Wagnerin verehret Anno 1694. Są to nazwiska fundatorów żyrandola. Na wieży kościoła wstawiono ponadto 4 nowe okna na wysokości zaś dzwonu drewniane żaluzje.

[1] Z. Licharewa, Kętrzyn z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn 1962 s.89. [2] Rocznik Diecezji Warmińskiej 1985. Olsztyn 1985 s.230; G. Hensky. Unsere Kirchspiele. Rund um die Rastenburg. 1988 nr 4. s.249.. [3] Kętrzyn z dziejów miasta i okolic. Red. A. Wakar. Olsztyn 166., G. Hensky. Jw. s.250. [4] Z. Licharewa, jw. s. 66-67 [5] Kętrzyn z dziejów miasta i okolic, jw. s.223. [6] Z. Licharewa, jw. s.91; Kętrzyn z dziejów miasta i okolic. jw. s.166. [7] G. Hensky Jw. s. 249. , Pozycja Kętrzyn z dziejów miasta i okolic Red. A. Wakar. Olsztyn 1978 s.166.podaje inną datę powstania wieży kościoła w Czernikach 1886 r. (Na więźbie dachowej kruchty kościoła w Czernikach w czasie jej remontu odkryto napis 1884 r. tę datę należałoby uznać za wiążącą przynajmniej odnośnie budowy kruchty ) [8] Jw. s.250. [9] G. Hensky, Erinnerung an Schwarzstein Krs. Rastenburg, etwa bis Ende der zwanziger Jahre. Rund um die Rastenburg 1986 nr1 s.55. [10]D.H. Arnoldts. Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherichen Kirchen in Ostproβen. Kőnigsberg 1777 s.291-292 :G. L. Rhesa, Kirche in Ostpreuβen. Kőnigsberg 1839 s.158-159; Hensky. Unsere Kirchspile. Rund um die Rastenburg 1988 nr.4 s.251., Z. Licharewa. Jw. s.90. [11] E. Roβ. Warum Kőnig Friedrich Wilhelm IV einer Abstecher nach Schwrzstein machte. Rund um die Rastenburg 1977 nr.7 s.366-370. [12] G. Hensky. Unsere Kirchspiele.jw. s.250.

[13] Księgi meldunkowe z Czernik ( Muzeum im. W. Kętrzyńskiego w Kętrzynie) [14] Kronika Parafii św. Katarzyny s.77. [15] Kronika Parafii św. Katarzyny w Kętrzynie. [16] G. Hensky podaje datę 1925. Unsere Kirchspiele.jw. s.250. [17] K. Żuchowski H. Dembowski. Dzieje kościoła i duszpasterstwa w Karolewie. Olsztyn-Karolewo1999 s.22-23. [18] Tamże, s.78. [19] Teczka parafii św. Jerzego w Kętrzynie – Kuria Metropolitalna w Olsztynie [20] K. Żuchowski H. Dembowski, jw. s. 70.

[21] Wywiad z mieszkanką Czernik [22] Teczka osobowa ks. Wacława Magdziarza – Archiwum Akt Nowych Kurii Metropolitalnej w Olsztynie [23] K. Żuchowski H. Dembowski jw. s. 28-29. [24] A. Kopiczko. Kościół warmiński a polityka wyznaniowa po II wojnie światowej. Olsztyn 1996. s. 164. [25] Księga protokołów wizytacyjnych parafii Karolewo [26] Kronika parafii Karolewo t.1. s. IV. [27] Do tej pracy zużyto 50 m³ drewna, 8000 sztuk dachówek, 130 kg gwoździ, 50 kg śrub, 270 litrów ksylamitu, 50 litrów pokostu i oleju. [28] Teczka Parafii Karolewo w Kurii Metropolitalnej w Olsztynie.

[29] Kronika parafii Karolewo t.1 s.15-20. [30] Kronika parafii Karolewo t.1. s. 30-37. [31] Jw. s.54. [32] Kronika parafii Karolewo t.2. s.30. [33] Jw. s. 32. [34] Jw. s. 34. [35] Jw. s.46. [36] Jw.s.57. [37] Jw. s. 74. [38] Jw. s. 77. [39] Jw. s.84.

[40] Jw. 89. [41] Jw. s. 79 [42] Kronika Parafii Karolewo t.3. s. 13. [43] Według relacji jednej z parafianek został on przyniesiony w 1945 r. przez kilku mężczyzn z jakiejś kaplicy. Kaplice takie były między Wopławkami i Karolewem na tzw. Kaplicznej Górze oraz w okolicy Parczu. [44] Kronika Parafii Karolewo t.3. ss..32 i 39. [45] . Iwona Liżewska -Dokumentacja historyczna i ikonograficzna. W:Dokumentacja powykonawcza z prac przeprowadzonych przy konserwacji krucyfiksu z kościoła w Czernikach parafia w Karolewie k/ Kętrzyna s.1-2. (Archiwum Parafii Karolewo oraz Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie) [46].A. Boetticher, Die Bau u. Kunstdenkmäler der Provinz Ostp. H II Natangen. Kőnigsbereg 1889 s. 159. A. Harnoch, Chronik u. Statistik der ewangelidchen Kirchen in den Provinz Ost u. Westprreussen . Neidenburg 1890 A. Ulbrich, Gesichtre Bilderhauserkunst in Ostpreussen. Bd. I-II Kőnigsberg 1926-29. [47] Katalog zabytków Sztuki w Polsce woj. Olsztyński pow. Kętrzyn opr. T. Mikulska. St. Sygietyńska 1964-66 mpis s.11.